Bản quyền sách có còn giá trị trong thế giới AI?
Nghệ sĩ có quyền kiểm soát hoàn toàn từng khía cạnh của tác phẩm. Còn AI sẽ là cộng sự giúp tác giả triển khai từng bước hiệu quả.
Việc sử dụng AI trong công việc đang ngày càng phổ biến. Bản thân mình là một người hoạt động trong cả lĩnh vực xuất bản lẫn thiết kế sáng tạo, cũng đồng thời là một tác giả sách, một nhà sáng tạo nội dung, AI đã hỗ trợ rất nhiều cho mình trong công việc. Tuy nhiên, nhìn nhận thẳng thắn, việc tiếp cận AI vẫn đang chia thành 2 luồng tranh cãi - có nhóm đón nhận, có nhóm phản đối. Đặc biệt vấn đề về bản quyền vẫn đang có nhiều tranh cãi.
Tuần vừa rồi, mình đã tham gia buổi phỏng vấn của báo Pháp luật Việt Nam và Thị trường Biz với chủ đề "Bản quyền trong thời đại AI". Bản tin tuần này, mình sẽ chia sẻ đầy đủ câu trả lời của mình với phóng viên. Hy vọng rằng sẽ giải đáp được những trăn trở của bạn - các tác giả sách tương lai trong việc làm sách cùng AI.
Phỏng vấn bởi: báo Pháp luật Việt Nam, Thị trường Biz
Trả lời phỏng vấn bởi: Mai Nguyệt Anh – CEO/ cofounder RIO Book, founder dự án The Transformation Book, đồng tác giả khoá học “Viết sách cùng AI”
Với tư cách là một đơn vị thường xuyên tiếp cận với các tác phẩm mới (bao gồm cả tác phẩm chữ và hình) từ khâu lựa chọn, biên tập đến phát hành, xin chị hãy chia sẻ một số quan điểm, góc nhìn về việc ứng dụng AI vào sáng tạo các tác phẩm hiện nay?
AI chính thức xuất hiện vào năm 1956 khi hội nghị Dartmouth diễn ra tại Đại học Dartmouth ở New Hampshire, Mỹ. Đặc biệt, khoảng từ năm 2015, với sự xuất hiện của các mô hình như AlphaGo của Google DeepMind (2016) và GPT-3 của OpenAI (2020), AI đã tiến thêm một bước dài về khả năng xử lý và ứng dụng vào đời sống thực tế, làm cho lĩnh vực AI phát triển mạnh mẽ và lan rộng hơn bao giờ hết.
Với sự bùng nổ của AI từ năm 2020 tới nay, việc làm việc cùng AI dần đã trở nên quen thuộc trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt trong lĩnh vực sáng tạo. Việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong sáng tạo nghệ thuật và nội dung đang ngày càng trở nên phổ biến. Nó không chỉ còn nằm ở khía cạnh “bắt trend” (thử theo xu hướng) mà thực sự chứng thực được hiệu quả trong việc thúc đẩy quá trình sáng tạo.
Đầu tiên, là về tốc độ sáng tạo, AI giúp tác giả, nghệ sĩ, nhà sáng tạo làm việc nhanh hơn, cho phép họ sản xuất tác phẩm trong thời gian ngắn hơn so với các phương pháp truyền thống. Ví dụ, trong việc cắt, xử lý hình ảnh thô thông thường một nhà thiết kế thường mất 20-40 phút tuỳ theo mức độ phức tạp thì nay Adobe đã cho ra tính năng Generative AI cho phép xử lý cắt hình ảnh, xoá nền, mở rộng nền chỉ trong 3-5 giây. Điều này giúp quá trình sáng tạo được thúc đẩy về hiệu suất và thời gian.
Bên cạnh đó, các công cụ AI cho phép người sáng tạo thử nghiệm nhiều ý tưởng và phong cách khác nhau, mở ra khả năng sáng tạo mới mà trước đây có thể khó thực hiện. Lấy ví dụ trong việc viết sách, trước đây tác giả chỉ có thể tạo ra 1 bản thảo theo 1 định hướng nhất định, thì hiện nay với quá trình làm việc cùng AI có thể hỗ trợ tác giả đưa ra nhiều phiên bản khác nhau dựa trên phiên bản gốc. Điều này giúp họ phát triển và mở rộng lựa chọn để quyết định định hướng phù hợp cho tác phẩm của mình.
Chúng ta cần hiểu rằng, quá trình làm việc cùng AI không có nghĩa là chúng ta để cho AI tự xử lý và làm ra tác phẩm trực tiếp, mà đó là quá trình COLLABORATION - cộng tác giữa con người và AI.
Để tạo ra được các tác phẩm chất lượng, có hàm lượng sáng tạo và tính độc đáo cao, yếu tố con người đồng hành là yếu tố quan trọng. Bởi chỉ có con người mới có những góc nhìn độc đáo của riêng họ, có nguyên liệu và quy trình sáng tạo phù hợp cho tác phẩm.
Các tác phẩm gốc thường được tạo ra qua sự sáng tạo của con người, bao gồm biểu đạt cá nhân, cảm xúc và các kỹ thuật nghệ thuật độc đáo. Nghệ sĩ có quyền kiểm soát hoàn toàn từng khía cạnh của tác phẩm, từ ý tưởng đến khi hoàn thiện, đưa ra các lựa chọn cẩn thận về từng chi tiết. Còn AI sẽ là cộng sự hỗ trợ từng bước triển khai hiệu quả hơn.
Theo chị, sự chấp nhận của ngành sáng tạo đối với các tác phẩm có sử dụng AI hiện nay ở mức độ nào? (Ví dụ một dịch giả sử dụng AI để dịch sách thì tác phẩm đó có được chấp nhận không, dịch giả đó có được ghi công (credit) trên bìa sách là dịch giả chính hay không?...)
Ngành công nghiệp sáng tạo đang ngày càng đối mặt với sự hòa nhập của trí tuệ nhân tạo (AI) trong nhiều khía cạnh của quá trình tạo nội dung, bao gồm dịch thuật, viết và thiết kế. Mức độ chấp nhận các tác phẩm do AI tạo ra khác nhau giữa các lĩnh vực và đặt ra những câu hỏi quan trọng về quyền tác giả, công nhận và vai trò của con người trong sáng tạo.
Sử dụng AI trong hoạt động dịch thuật
Việc sử dụng các công cụ AI trong dịch thuật ngày càng phổ biến, nhưng sự chấp nhận trong cộng đồng văn học vẫn còn nhiều sắc thái. AI có thể hỗ trợ người dịch tạo ra bản nháp ban đầu hoặc đưa ra gợi ý, nhưng sản phẩm cuối cùng thường cần sự can thiệp đáng kể của con người để đảm bảo độ chính xác và sự tinh tế về văn hóa, ngôn ngữ, cách truyền tải hiệu quả.
Nếu một người dịch sử dụng AI để dịch sách, mức độ chấp nhận tác phẩm đó có thể phụ thuộc vào mức độ can thiệp của con người trong việc tinh chỉnh bản dịch. Các nhà xuất bản/ phát hành có thể có những chính sách khác nhau về việc ghi nhận người dịch nổi bật trên bìa khi có sử dụng công cụ AI.
Sử dụng AI trong sáng tạo nghệ thuật thị giác và thiết kế
Trong các lĩnh vực như thiết kế đồ họa và tạo bìa sách, nhiều tác giả và nhà xuất bản sử dụng công cụ AI để tạo ra hình ảnh và ý tưởng. Việc này thường được xem như một giải pháp tiết kiệm chi phí để sản xuất hình ảnh chất lượng cao. Tuy nhiên, vẫn có những lo ngại về tính nguyên bản và giá trị nghệ thuật khi phụ thuộc nhiều vào AI.
Sử dụng AI trong viết, xây dựng nội dung
Sử dụng AI trong viết lách, như việc tạo ý tưởng nội dung, nghiên cứu nguyên liệu, hỗ trợ viết, cũng đang ngày càng phổ biến. Các tác giả có thể sử dụng AI như một đối tác trong quá trình động não, thay vì thay thế hoàn toàn cho quy trình sáng tạo của mình. Dù vậy, vẫn có sự hoài nghi về việc chấp nhận các tác phẩm phần lớn do AI tạo ra mà không có sự kiểm soát đáng kể từ con người.
Sự chấp nhận các tác phẩm được tạo ra với sự trợ giúp của AI trong ngành công nghiệp sáng tạo đang dần phát triển nhưng vẫn còn nhiều tranh cãi. Mặc dù các công cụ AI ngày càng được tích hợp vào nhiều lĩnh vực, những vấn đề xung quanh việc ghi nhận quyền tác giả và các cân nhắc đạo đức vẫn đang thách thức các chuẩn mực truyền thống. Khi công nghệ này tiếp tục phát triển, sự đối thoại liên tục giữa các nghệ sĩ, nhà xuất bản và người tiêu dùng sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc định hình các thực hành tương lai trong bối cảnh mới này.
Hội đồng các nhà văn Châu Âu đã phát triển những hướng dẫn nhằm đảm bảo thực hành công bằng khi sử dụng AI trong lĩnh vực sách, bao gồm:
Minh bạch: Các nhà xuất bản được khuyến khích tiết lộ liệu một tác phẩm có sử dụng các yếu tố do AI tạo ra hay không và tôn trọng lựa chọn của tác giả về việc sử dụng công nghệ này.
Quyền lợi và tiền bản quyền: Cuộc thảo luận về việc phân chia quyền lợi và tiền bản quyền khi AI tham gia vào việc tạo nội dung vẫn đang tiếp diễn. Các nhà sáng tạo mong muốn được công nhận và đền đáp xứng đáng, dù họ làm việc theo cách truyền thống hay có sự hỗ trợ của AI.
Theo chị, việc phân biệt tác phẩm gốc và tác phẩm AI có khó không? Xin chị chia sẻ một số cách thức, kinh nghiệm để phân biệt tác phẩm có sử dụng AI?
Khi trí tuệ nhân tạo (AI) tiếp tục phát triển, việc phân biệt giữa các tác phẩm gốc do con người tạo ra và những tác phẩm do AI tạo nên thực sự ngày càng trở nên khó khăn. Thách thức này xuất phát từ sự cấp tiến của công nghệ AI, có khả năng tạo ra các tác phẩm nghệ thuật, văn học và nội dung sáng tạo mô phỏng sát phong cách và biểu đạt của con người.
Có một số dấu hiệu giúp nhận diện các tác phẩm thuần do AI tạo ra:
Đối với hình ảnh:
Các yếu tố siêu thực hoặc không tự nhiên: Nghệ thuật AI thường chứa các yếu tố siêu thực hoặc bất thường về mặt hình ảnh, chẳng hạn như các chi tiết khuôn mặt không khớp hoặc phong cảnh vi phạm các quy luật vật lý. Những điểm bất hợp lý này có thể là dấu hiệu của một tác phẩm do AI tạo ra.
Thiếu chiều sâu cảm xúc: Các nghệ sĩ thường truyền tải vào tác phẩm của mình những trải nghiệm và cảm xúc cá nhân, tạo nên sự cộng hưởng cảm xúc độc đáo. Ngược lại, các tác phẩm do AI tạo ra có thể thiếu chiều sâu này, trông có vẻ cơ học hoặc máy móc hơn.
Mẫu hình lặp đi lặp lại: AI có thể tạo ra các tác phẩm với những họa tiết hoặc phong cách lặp lại, điều này có thể cho thấy thiếu tính sáng tạo và đa dạng đặc trưng trong quá trình sáng tạo nghệ thuật của con người.
Hiện tượng kỹ thuật: Một số lỗi hoặc méo mó trong hình ảnh có thể cho thấy sự can thiệp kỹ thuật số, là đặc điểm thường thấy của hình ảnh do AI tạo ra.
Đối với nội dung:
Thiếu yếu tố bất ngờ: Nội dung do AI tạo ra có xu hướng dự đoán được và thiếu những yếu tố độc đáo hoặc bất ngờ. Các tác giả con người thường mang đến những góc nhìn độc đáo hoặc yếu tố gây ngạc nhiên để thu hút người đọc.
Thông tin chung chung: Hệ thống AI thường tổng hợp thông tin có sẵn trên mạng, dẫn đến nội dung chung chung hoặc hời hợt. Ngược lại, văn bản của con người thường bao gồm phân tích sâu sắc, câu chuyện cá nhân hoặc các chi tiết cụ thể làm phong phú thêm nội dung.
Ngữ pháp hoàn hảo: Dù độ chính xác cao về ngữ pháp là đặc điểm nổi bật của văn bản AI, nhưng nó cũng có thể cho thấy sự thiếu vắng chất riêng của con người. Văn bản do con người viết có thể chứa các lỗi hoặc nét đặc trưng riêng, phản ánh phong cách cá nhân.
Phân biệt giữa tác phẩm gốc và nội dung do AI tạo ra đòi hỏi sự kết hợp giữa các công cụ phát hiện tự động và kỹ thuật phân tích thủ công. Mặc dù có nhiều công cụ hiệu quả, người dùng nên lưu ý đến các hạn chế của chúng, đặc biệt là về các trường hợp báo động giả. Để phân biệt hiệu quả giữa các tác phẩm gốc và các tác phẩm do AI tạo ra, có thể sử dụng một số phương pháp kết hợp:
1. Tư vấn chuyên gia:
Tham vấn các chuyên gia hoặc người sáng tạo nghệ thuật có kinh nghiệm về các tác phẩm của con người và AI. Họ có thể cung cấp những cái nhìn sâu sắc thông qua khả năng nhận ra những khác biệt nhỏ trong phong cách, bố cục, cách xử lý, chi tiết,… (đối với hình ảnh) và phong cách, giọng điệu, cảm xúc, cấu trúc nội dung, ngữ cảnh,… (đối với nội dung) mà người xem thông thường có thể không nhận ra.
2. Công cụ phát hiện tự động:
Một số công cụ phân loại đã được phát triển để nhận diện hình ảnh do AI tạo ra dựa trên các đặc điểm học được từ các bộ dữ liệu lớn. Các công cụ này phân tích các yếu tố khác nhau của tác phẩm để xác định khả năng nguồn gốc của nó.
Ví dụ đối với hình ảnh có thể sử dụng Maybe AI Art Detector, Illuminarty,…; đối với nội dung có thể sử dụng Originality.ai, QuillBot,…
3. Phản hồi từ cộng đồng:
Chia sẻ các tác phẩm trong các cộng đồng trực tuyến có thể mang lại những góc nhìn đa dạng và sự phân tích từ cộng đồng về việc liệu tác phẩm có phải do con người hay AI tạo ra. Phương pháp này có thể giúp cải thiện độ chính xác trong việc nhận diện và phân biệt.
Cuối cùng, xin bà chia sẻ một số quan điểm về việc ghi nhận các tác giả trong một tác phẩm có sử dụng AI cần được thực hiện như thế nào để giảm thiểu rủi ro về bản quyền?
AI hiện có khả năng bắt chước phong cách của một tác giả, họa sĩ và thậm chí là ca sĩ hoặc nhà soạn nhạc. Được đào tạo trên một lượng lớn tác phẩm có bản quyền, AI sau đó có thể tạo ra một tác phẩm gần giống với tác phẩm của một tác giả con người và viết một chuỗi gần giống hệt, chẳng hạn như Harry Potter.
Khi mọi người mua nội dung như vậy và với tốc độ tạo ra đầu ra đáng kinh ngạc của AI, không con người nào có thể cạnh tranh được với điều đó. Điều này gây ra mối đe dọa thực sự đối với những người nắm giữ bản quyền, về mặt tài chính và danh tiếng. Nó hoàn toàn trái ngược với ý định của bản quyền là khuyến khích sáng tạo các tác phẩm gốc.
Khung pháp lý xung quanh bản quyền cho các tác phẩm do AI tạo ra vẫn đang được hoàn thiện. Các luật hiện hành ở nhiều quốc gia yêu cầu có tác giả là con người để bản quyền được bảo vệ. Điều này có nghĩa là mặc dù AI có thể tạo ra nội dung gốc, nhưng nó thường không đủ điều kiện để có bản quyền trừ khi có sự đóng góp đáng kể từ con người trong quá trình tạo ra tác phẩm.
Vẫn còn tranh cãi về việc ai sở hữu quyền đối với các tác phẩm do AI tạo ra – liệu đó là các nhà phát triển phần mềm AI, các tác giả làm việc cùng AI, hay liệu những tác phẩm này có thể được sở hữu hay không do chúng có nguồn gốc từ các tác phẩm có sẵn.
Dưới đây là các chiến lược giúp thực hiện quyền tác giả hiệu quả trong các tác phẩm sử dụng AI nhằm giảm thiểu rủi ro liên quan đến bản quyền.
1. Hiểu luật bản quyền hiện hành
Theo luật bản quyền Hoa Kỳ, các tác phẩm phải có tác giả là con người mới đủ điều kiện để được bảo hộ bản quyền. Nội dung do AI tạo ra, nếu không có sự đóng góp đáng kể từ con người, thường không được bảo hộ bản quyền. Vì vậy, bất kỳ tác phẩm nào có sự tham gia của AI đều nên có sự đóng góp quan trọng từ con người để đủ điều kiện bảo hộ.
Khi đăng ký bản quyền cho một tác phẩm kết hợp các yếu tố do AI tạo ra, cần phân định rõ ràng phần nào do con người tạo ra và phần nào do AI tạo ra. Văn phòng Bản quyền Hoa Kỳ nhấn mạnh rằng chỉ những phần do con người sáng tạo mới được bảo hộ bản quyền.
2. Đảm bảo sự tham gia đáng kể của con người
Để tăng cường quyền bảo hộ bản quyền, cần đảm bảo rằng người sáng tạo cung cấp nguyên liệu sáng tạo đáng kể ngoài việc chỉ ra lệnh cho AI. Điều này có thể bao gồm chỉnh sửa, tuyển chọn hoặc thay đổi đáng kể đầu ra của AI để phản ánh sự sáng tạo cá nhân.
Hãy tham gia vào quy trình tinh chỉnh lặp lại, nơi mà người sáng tạo cải tiến nội dung do AI tạo ra nhiều lần. Điều này không chỉ tăng tính độc đáo của tác phẩm mà còn thể hiện sự tham gia tích cực của con người trong quá trình sáng tạo.
3. Ghi chép quy trình sáng tạo
Tác giả cần giữ lại các hồ sơ chi tiết về quy trình sáng tạo, bao gồm các lệnh đã sử dụng, các chỉnh sửa đối với đầu ra của AI và mọi nỗ lực hợp tác với công cụ AI. Tài liệu này có thể đóng vai trò là bằng chứng về quyền tác giả và đóng góp sáng tạo nếu có vấn đề về bản quyền phát sinh.
4. Minh bạch việc sử dụng AI
Việc minh bạch về việc sử dụng AI trong quá trình tạo nội dung có thể giúp xây dựng lòng tin với độc giả và các bên liên quan. Làm rõ ràng các yếu tố nào do AI tạo ra và cách chúng được chỉnh sửa bởi người sáng tạo cũng có thể ngăn ngừa các mối lo ngại về bản quyền.
Cân nhắc việc bao gồm phần ghi công (credit) trong các tác phẩm đã xuất bản để giải thích vai trò của AI trong quy trình sáng tạo. Bước này không chỉ nhằm mục tiêu thông báo cho người đọc mà còn thể hiện các chuẩn mực đạo đức trong việc tạo nội dung.
5. Theo dõi sự phát triển về pháp lý
Bối cảnh pháp lý liên quan đến nội dung do AI tạo ra đang phát triển nhanh chóng. Việc cập nhật các quy định mới, phán quyết của tòa án, và hướng dẫn từ các văn phòng bản quyền sẽ giúp người sáng tạo điều chỉnh cách thức của mình một cách phù hợp.
Tác giả cũng có thể tìm kiếm sự tư vấn từ các luật sư chuyên về quyền sở hữu trí tuệ có thể cung cấp các lời khuyên chuyên biệt để xử lý các vấn đề pháp lý phức tạp liên quan đến nội dung do AI tạo ra.
Cảm ơn bạn đã đọc bản tin tuần này. Nếu quan tâm, bạn có thể đọc thêm 2 bài báo đã được biên tập và đăng tải tại đây:
Phân biệt tác phẩm gốc và tác phẩm AI trong kỷ nguyên số thế nào?