Hướng dẫn cách sáng tạo ý tưởng cho tác giả sách

Học hỏi cách chỉ từ đậu phụ tạo thành 25 món ngon tuyệt hạng

Nov 06, 2024

Gần đây mình xem chương trình Culinary Class War có 1 thử thách rất thú vị mà từ đó mình đã đối chiếu với cách thức sáng tạo. Trong thử thách, các đầu bếp phải liên tục tạo ra các món ăn từ đậu phụ, mỗi món chỉ có 30 phút để thực hiện, để từ đó đánh giá loại dần các thí sinh. Bởi vậy ở vòng này từ 5 người để chọn 1 người, họ đã tạo ra 25 món ăn khác nhau từ đậu phụ.

Tiêu chí đánh giá là món ăn cần làm nổi bật được nguyên liệu chính. Để làm được điều đó, người đầu bếp cần có 2 yếu tố:

Hiểu nguyên liệu chính (ở đây là đậu phụ)
Khả năng sáng tạo (tư duy - khả năng phối hợp nguyên liệu cho công thức mới, kĩ năng - cách thức chế biến)

Khi xem chương trình, mình đã thấy một điểm tương đồng trong cách tư duy sáng tạo từ các món ăn mà các đầu bếp tạo ra. Chỉ từ một nguyên liệu đậu phụ thôi nhưng các đầu bếp tạo ra từ món tráng miệng, tới salad, tới cả pasta,... Khi phân tích kĩ các món ăn, các đặc tính sáng tạo của món ăn theo đúng mô hình tư duy sáng tạo SCAMPER.

Theo quy trình viết sách chuẩn mực, tác giả sách không phải là cứ thế ngồi vào viết. Mà họ sẽ có một bước định hình trước về cách thức tiếp cận vấn đề của mình trong cuốn sách để hấp dẫn và giúp độc giả dễ tiếp cận, ghi nhớ. Đó chính là quá trình sáng tạo concept. Hãy đọc hết bài viết này, mình sẽ tiết lộ cho bạn mô hình SCAMPER, giúp bạn biết cách làm thế nào để phát triển ý tưởng về concept và format cho cuốn sách của mình.

SCAMPER - Công cụ giúp tìm ý tưởng mới chỉ với vài chữ cái

Mô hình SCAMPER được phát triển bởi Bob Eberle, một nhà giáo dục và tác giả chuyên về các kỹ thuật tư duy sáng tạo, vào những năm 1970. Ông đã phát triển mô hình này dựa trên những ý tưởng của Alex Osborn, người được coi là cha đẻ của kỹ thuật động não (brainstorming). SCAMPER sau đó đã trở thành một công cụ phổ biến trong giáo dục và trong các ngành sáng tạo để giúp cá nhân và đội nhóm khai thác ý tưởng theo nhiều hướng khác nhau.

Mô hình SCAMPER được phát triển từ những câu hỏi nhằm giúp cải tiến và đổi mới ý tưởng hoặc sản phẩm. SCAMPER là từ viết tắt của bảy hành động: Substitute (Thay thế), Combine (Kết hợp), Adapt (Thích nghi), Modify (Biến đổi), Put to another use (Đưa vào mục đích khác), Eliminate (Loại bỏ), Reverse (Đảo ngược).

Dưới đây là từng thành phần của SCAMPER cùng ví dụ về chính các món ăn được tạo trong show truyền hình mình đã nói ở trên để bạn dễ hiểu:

Substitute (Thay thế)

Tìm cách thay thế một thành phần, yếu tố hoặc yếu tố nào đó của ý tưởng hoặc sản phẩm hiện tại bằng một thành phần mới.

Ví dụ: Thay vì dùng cơm, đầu bếp Kẻ điên nấu ăn đã dùng đậu hũ thay thế trong món cá ngừ cuộn. Vì tính chất của đậu hũ là mềm và thanh nhẹ, nên rất phù hợp để đóng vai trò hoà quyện cùng cá ngừ thay thế cơm.

Combine (Kết hợp)

Kết hợp hai hoặc nhiều yếu tố lại với nhau để tạo ra ý tưởng hoặc sản phẩm mới, có sự phong phú và khác biệt.

Ví dụ: Thử kết hợp đậu phụ với hạt thông và rong gamtae để làm món nước mì trộn, đầu bếp 3 ngôi sao đã hoàn thành món “Mì trộn rong gamtae” đậu hũ lạ miệng và bổ dưỡng.

Adapt (Thích nghi/ Vay mượn ý tưởng)

Điều chỉnh một phần của ý tưởng hiện có để thích nghi hoặc phù hợp hơn với bối cảnh mới.

Ví dụ: Đầu bếp Jung Ji Sun đã biến tấu món hoàng kim bằng việc thay thế thịt bằng đậu phụ chiên và sốt trứng vịt muối bằng trứng gà.

Modify (Biến đổi)

Thay đổi một yếu tố nào đó của ý tưởng hoặc sản phẩm để làm cho nó nổi bật hơn hoặc phù hợp hơn với đối tượng mục tiêu.

Ví dụ: Với món Kentucky, đầu bếp Edward Lee đã dùng đậu hũ mô phỏng thịt gà. Ở đây đầu bếp hiểu rõ về tính chất nào nguyên liệu chính không có để có thể mô phỏng món ăn, và sử dụng kĩ năng để xử lý. Ví dụ đậu phụ không có hương vị thịt gà, đầu bếp đã dùng thêm mỡ gà để mô phỏng được hương vị.

Put to Another Use (Đưa vào mục đích khác)

Sử dụng ý tưởng, sản phẩm, hoặc công cụ hiện có cho một mục đích hoàn toàn khác với mục đích ban đầu.

Ví dụ: Thay vì nấu đậu phụ trong các món mặn, đầu bếp Edward Lê đã dùng kĩ thuật khò cháy đường Brulee để khiến đậu phụ trở thành một món tráng miệng Creme Brulee thơm ngon

Eliminate (Loại bỏ)

Loại bỏ các thành phần hoặc yếu tố không cần thiết để làm cho ý tưởng hoặc sản phẩm trở nên đơn giản, dễ tiếp cận và hấp dẫn hơn.

Ví dụ: Trong bánh xếp, dì Omasake đã loại bỏ thịt. Thay vào đó, dì sử dụng đậu phụ và rau củ để làm ra món bánh xếp chay thanh đạm hơn.

Reverse (Đảo ngược)

Đảo ngược hoặc thay đổi trật tự của các yếu tố, quy trình để xem xét một góc nhìn mới hoặc khám phá một hướng phát triển mới.

Ví dụ: Thay vì ăn những miếng được cắt nhỏ và làm nguyên liệu phụ, đầu bếp Edward Lê đã quết sốt và đem nướng 1 tảng đậu phụ lớn và khoét lỗ ở giữa để mô phỏng tảng phô mai, đồng thời cho mì vào lỗ để mô phỏng món carbonara phô mai tảng đặc trưng của Ý.

Sáng tạo concept sách cùng mô hình SCAMPER

Có một câu nói của Charles Eames như sau:

The details are not the details. They make the design. But the concept is what makes the details work together.

Tạm dịch: "Chi tiết không chỉ đơn thuần là chi tiết. Chúng tạo nên thiết kế. Nhưng chính concept mới là thứ khiến các chi tiết hòa quyện với nhau."

Ở phần trên bạn đã hiểu về mô hình Scamper, phần tiếp theo mình sẽ giúp bạn làm rõ cách để sử dụng mô hình này để sáng tạo trong việc viết sách. Nhưng trước đó, chúng ta hãy cùng tìm hiểu concept sách là gì. Bởi đây là yếu tố sáng tạo quan trọng nhất mà tác giả cần quan tâm.

"Concept sách" là ý tưởng cốt lõi, hay nói cách khác, là "linh hồn" của một cuốn sách. Đây là nền tảng để xây dựng nội dung, thông điệp, và giá trị mà cuốn sách muốn truyền tải. Một concept sách mạnh mẽ giúp định hình cho cuốn sách, tạo nên sự độc đáo và khác biệt so với những tác phẩm khác, đồng thời giúp thu hút và duy trì sự quan tâm của độc giả.

Khi phát triển một concept sách, các yếu tố quan trọng bao gồm:

Độc đáo: Concept sách cần mang một góc nhìn mới, sáng tạo, hoặc cách tiếp cận độc đáo để hấp dẫn độc giả.
Giá trị cốt lõi: Xác định thông điệp chính hoặc giá trị mà cuốn sách muốn truyền tải để mang lại tác động tích cực cho người đọc.
Đối tượng độc giả: Hiểu rõ nhóm đối tượng mà cuốn sách hướng đến giúp tinh chỉnh concept sao cho phù hợp với nhu cầu và mong đợi của họ.
Tính khả thi: Đảm bảo rằng concept có thể phát triển thành nội dung chi tiết, không chỉ là ý tưởng trừu tượng mà cần có tiềm năng để triển khai thành các chương mục cụ thể.

Một concept sách rõ ràng và chặt chẽ là tiền đề để phát triển một cuốn sách hiệu quả, đồng thời là kim chỉ nam xuyên suốt quá trình sáng tạo, từ khi lên ý tưởng đến khi hoàn thiện bản thảo.

Lấy ví dụ, cuốn sách 902030 - 90 bài học vỡ lòng từ ý tưởng và câu chữ của tác giả Huỳnh Vĩnh Sơn có một concept rất rõ ràng, đó là các bài học về copywriting mà junior cần học. Tác giả đưa bối cảnh một agency để kết hợp trong cuốn sách, từ đó truyền tải 90 bài học dưới dạng truyện tranh và đối thoại của một junior dưới sự dẫn dắt của một senior đi trước. Concept này được độc giả yêu thích và giúp cuốn sách nhận được những phản hồi rất tốt về cách tiếp cận và giá trị nó mang lại.

"Creativity is seeing what others see and thinking what no one else ever thought." – Albert Einstein

Khi nói về sáng tạo, chúng ta thường cảm thấy mơ hồ. Và có rất nhiều người nghĩ rằng mình không có khả năng sáng tạo. Nhưng thực tế, sáng tạo chỉ đơn giản là nhìn một vấn đề từ một góc nhìn mới. Như câu nói của Albert Einstein mà mình rất thích:

"Sáng tạo là nhìn thấy những gì người khác thấy, nhưng nghĩ đến những điều không ai từng nghĩ đến."

Câu này nhấn mạnh khả năng vượt ra khỏi lối mòn tư duy, biến cái nhìn thông thường thành những ý tưởng độc đáo và mới lạ. Và 7 chữ cái trong mô hình SCAMPER chính là lối tư duy mới để chúng ta có những góc nhìn mới đó.

Dưới đây là các ví dụ áp dụng mô hình SCAMPER của các cuốn sách nổi tiếng, làm rõ cách mỗi yếu tố có thể phát triển thành ý tưởng sách sáng tạo. Đi cùng đó là bộ câu hỏi mình phát triển riêng cho sáng tạo concept sách mà bạn có thể ứng dụng để tìm ra những góc nhìn độc đáo cho cuốn sách của mình.

1. Substitute (Thay thế)

Câu hỏi chủ đạo: Tôi có thể thay thế hoặc thay đổi điều gì trong thông điệp, câu chuyện hay phương pháp của cuốn sách?

“S. (Ship of Theseus)” của J.J. Abrams và Doug Dorst là một ví dụ sử dụng phương pháp này.

“S.” thay thế trải nghiệm đọc sách thông thường bằng một trải nghiệm tương tác độc đáo. Thay vì chỉ là một cuốn sách với các trang in liền mạch, cuốn sách được thiết kế như một vật thể nghiên cứu: có các ghi chú viết tay trong lề, tài liệu đính kèm như bản đồ, ảnh và thư từ nằm rải rác giữa các trang. Người đọc không chỉ đọc câu chuyện chính mà còn khám phá các "tầng" khác nhau của câu chuyện qua những mẩu thông tin bổ sung, như thể đang tham gia vào cuộc điều tra.