6 bước để tiểu thuyết hoá cuốn sách chuyên môn của bạn

“Cách duy nhất chúng ta có thể học là thông qua quá trình suy luận của mình" - Eliyahu Goldrat

Nếu bạn từng nghĩ:

“Tôi có kiến thức, nhưng không biết cách truyền tải cho hấp dẫn.”

“Tôi muốn viết sách chuyên môn, nhưng lại sợ người đọc thấy khô khan.”

“Tôi muốn người đọc hiểu và ứng dụng điều mình chia sẻ, không chỉ đọc cho biết.”

Thì, có thể bạn sẽ phù hợp để viết sách thuộc một thể loại ngày càng trở nên phổ biến trong thế giới tri thức hiện đại: Fictional Non-fiction - một thuật ngữ tưởng chừng mâu thuẫn “phi hư cấu hư cấu” nhưng thực chất lại là một thể loại viết giao thoa rất độc đáo, mang lại hiệu quả cao trong việc truyền tải kiến thức, cảm xúc và trải nghiệm học tập.

Fictional Non-fiction là thể loại sách hoặc bài viết truyền đạt kiến thức có thật (non-fiction) nhưng được thể hiện thông qua câu chuyện hư cấu (fictionalized narrative).

Nói cách khác:

Nội dung là thật – nhân vật và bối cảnh là giả tưởng.

Rất nhiều cuốn sách đã áp dụng format này và thành công, nhận được phản hồi rất tích cực từ độc giả. Ví dụ như The Goal của Eliyahu Goldratt về phương pháp Quản lý sản xuất, The Phoenix Project của Gene Kim về kiến thức phát triển phần mềm và công nghệ thông tin.

Hoặc mình cũng đã triển khai một cuốn sách ở dạng thức này và trở thành bestseller của RIO Book là cuốn "90-20-30, 90 bài học vỡ lòng về ý tưởng và câu chữ" của tác giả Huỳnh Vĩnh Sơn về ý tưởng và viết nội dung quảng cáo. Trong bài viết này, mình sẽ hướng dẫn bạn cách để tạo ra một cuốn sách Fictional Non - Fiction hấp dẫn độc giả.

Cánh cửa mở ra sự suy luận chủ động

Hãy thử nhớ lại cuốn sách khiến bạn thay đổi góc nhìn, khiến bạn tự hỏi: “Tại sao mình chưa bao giờ nghĩ đến điều này?”. Đó không phải là cuốn sách đưa sẵn kết luận, mà là một hành trình—nơi bạn đồng hành cùng nhân vật, sống với xung đột, và dần vỡ ra những bài học đúng lúc.

Tiểu thuyết hóa không chỉ là “làm cho hấp dẫn”, mà là kích hoạt khả năng học bằng suy luận. Thay vì bắt người đọc ghi nhớ khái niệm, bạn dẫn dắt và để họ sống cùng khái niệm ấy. Đây là cách học tự nhiên nhất của con người, từ thời chưa có trường lớp: học từ câu chuyện.

Nếu như trong The Goal, nhân vật chính Alex Rogo – một quản lý nhà máy sản xuất – nhận được tối hậu thư từ công ty mẹ: “Anh có 90 ngày để cải thiện hiệu suất, nếu không nhà máy sẽ bị đóng cửa.” Trong áp lực thời gian, nhân sự mệt mỏi và hệ thống sản xuất rối loạn, Alex gặp lại Jonah – một giáo sư cũ, người trở thành người hướng dẫn ngầm, đặt ra những câu hỏi không cho sẵn đáp án. Và rồi trên hành trình ấy, anh khám phá ra Theory of Constraints (Lý thuyết ràng buộc) – nền tảng làm thay đổi tư duy quản lý sản xuất trên toàn cầu.

Thì trong The Phoenix Project, Bill Palmer – giám đốc IT – bất đắc dĩ trở thành người “giải cứu” một dự án công nghệ đang sụp đổ. Thông qua xung đột giữa các phòng ban, sự quá tải của đội IT và hệ thống lỗi chồng lỗi, Bill nhận ra vấn đề không nằm ở con người mà ở quy trình. Mentor bí ẩn giúp anh hiểu và dần áp dụng tư duy DevOps.

Còn trong cuốn 90-20-30, nhân vật cô gái “20” – một thực tập sinh vừa vào nghề sáng tạo – được giao cho “30” – một senior copywriter kỳ cựu – dẫn dắt trong vòng 90 ngày. Mỗi ngày là một tình huống thực tế trong công việc agency: viết brief, chỉnh slogan, làm việc với account, đối thoại với khách hàng, phản biện ý tưởng... Và mỗi ngày là một bài học sống động về nghề, từ một người đã từng đi qua “bão đầu đời”. Thay vì dạy lý thuyết, “30” dẫn dắt bằng trải nghiệm, câu chuyện, sự va vấp. Cuốn sách vì thế trở thành một khóa học không chính thức dành cho người làm sáng tạo, không qua lớp học, mà qua lắng nghe – hỏi lại – sai – sửa.

Thực ra, thể loại này không chỉ đơn giản là “làm cho kiến thức trở nên thú vị hơn”. Nó đi sâu vào cơ chế học tập tự nhiên của con người – nơi chúng ta hiểu bằng cảm xúc, học bằng trải nghiệm và ghi nhớ bằng mối liên kết giữa tư duy và đời sống.

1. Kích thích tư duy phản biện

Khi bạn viết theo kiểu tiểu thuyết hóa, bạn không “nói” cho độc giả biết bài học là gì. Bạn mời họ cùng sống với câu hỏi, cùng hoang mang, thử sai và khám phá. Nhân vật trong truyện có thể thất bại, rẽ lối, đặt ra những câu hỏi chưa có lời đáp ngay lập tức. Và chính điều đó gợi mở không gian suy luận cho người đọc.

Ví dụ: Trong The Goal, Alex không được “dạy” rằng “bạn cần tìm nút thắt cổ chai”. Anh phải đi qua rất nhiều rối loạn, nghẽn tắc, rồi tự nhận ra điều ấy. Người đọc – thay vì học lý thuyết sản xuất – được đồng hành cùng tiến trình khám phá của Alex.

Thay vì truyền đạt, bạn tạo cơ hội để người đọc tự diễn giải. Đó là cách học sâu và bền vững nhất.

2. Tăng khả năng ghi nhớ nhờ gắn kết cảm xúc

Con người không nhớ dữ kiện. Chúng ta nhớ trải nghiệm và cảm xúc đi kèm dữ kiện. Khi kiến thức được “đóng gói” trong một câu chuyện – có nhân vật, có bối cảnh, có tình huống cụ thể – nó trở nên dễ nhớ hơn hàng chục lần so với một đoạn lý thuyết khô khan.

Ví dụ: Trong 90-20-30, người đọc không chỉ học được “viết headline cần bám insight”, mà họ nhớ về một cô thực tập sinh trẻ viết sai brief và bị sếp sửa nát, để rồi từ đó tự rút ra bài học: viết sáng tạo mà không hiểu chiến lược là vô nghĩa.

Câu chuyện không chỉ giúp hiểu “cái gì”, mà còn khắc sâu “vì sao lại như vậy” – yếu tố cực kỳ cần thiết trong việc ứng dụng kiến thức.

3. Tạo động lực ứng dụng trong đời thực

Có một sự khác biệt lớn giữa việc hiểu một khái niệm, và muốn hành động với nó. Tiểu thuyết hóa kiến thức chuyên môn kết nối lý thuyết với đời sống thông qua nhân vật. Khi nhân vật áp dụng một bài học và thấy kết quả, người đọc cũng được khơi gợi niềm tin: “Mình cũng có thể thử điều đó.”

Trong The Phoenix Project, người đọc không học DevOps theo cách định nghĩa – mà họ thấy một quản lý CNTT loay hoay giữa khủng hoảng, dần thay đổi tư duy và cải thiện quy trình thực tế. Chính sự “sống thật” đó khiến độc giả cảm thấy: “Nếu là tôi trong hoàn cảnh ấy, tôi cũng có thể làm được.”

Thay vì là khán giả của một lý thuyết, độc giả trở thành người đồng hành giả tưởng trong một hành trình thay đổi.

Đọc thêm bài viết:

Kích hoạt hành động cho độc giả của bạn

Cấu trúc một cuốn sách tiểu thuyết hoá chuyên môn

Một cuốn sách không giảng bài, mà dẫn dắt. Không “truyền đạt”, mà khơi mở quá trình tự học và tự chuyển hoá.

Ở cốt lõi, một cuốn sách tiểu thuyết hoá thành công luôn vận hành theo một mô hình ba lớp đan xen:

• Câu chuyện – để tạo tình huống và gắn kết cảm xúc

• Bài học – để khơi gợi kiến thức, phương pháp, mô hình

• Ứng dụng – để nhân vật hành động, sai, sửa, thành công (và từ đó, người đọc cũng muốn làm theo)

Chúng ta gọi đó là:

Mô hình "Câu chuyện – Bài học – Ứng dụng"

CÂU CHUYỆN: Khởi đầu từ một thử thách thực tế

Không phải là một chương mở đầu giảng giải khái niệm. Mà là một bối cảnh đủ thật – nơi nhân vật chính gặp một vấn đề chưa có lời giải.

• Đó có thể là một nhà máy đứng trước nguy cơ đóng cửa (The Goal)

• Một dự án phần mềm gần như phá sản (The Phoenix Project)

• Một thực tập sinh sáng tạo vụng về và ngơ ngác (90-20-30)

Điều quan trọng là: Vấn đề phải phản chiếu đúng với nỗi đau của độc giả mục tiêu. Câu chuyện càng gần gũi – người đọc càng nhập vai, càng muốn đi tiếp để biết chuyện gì sẽ xảy ra.

BÀI HỌC: Không ai dạy, nhưng nhân vật sẽ tự học

Thay vì một chương “lý thuyết khô”, nhân vật sẽ khám phá kiến thức qua:

• Tình huống cụ thể: Sai một bước, thất bại, bị từ chối, gặp bế tắc

• Đối thoại với người mentor: Một người đi trước không giảng dạy mà đặt câu hỏi

• Quá trình phản tư nội tâm: Nhân vật tự chiêm nghiệm, xâu chuỗi điều mình đã trải qua

Kiến thức chuyên môn được ẩn trong bối cảnh và hành động. Nó không xuất hiện như định nghĩa, mà như “ánh sáng sau bức màn”, từ từ hiện ra khi nhân vật sống qua nó.

ỨNG DỤNG: Nhân vật áp dụng – và chuyển hóa

Ở lớp cuối cùng, nhân vật không chỉ hiểu, mà còn thử nghiệm:

• Họ áp dụng mô hình hoặc phương pháp vừa học vào thực tế

• Có thể thất bại ban đầu, điều chỉnh, rồi cải thiện kết quả

• Và từ đó, rút ra một bài học gắn với hành trình phát triển của mình

Điểm hay là: kết quả không phải lúc nào cũng hoàn hảo, nhưng sự trưởng thành tư duy là điều độc giả thấy rõ – và họ cũng mong muốn điều đó cho bản thân.

Quy trình viết sách tiểu thuyết hoá kiến thức chuyên môn

Viết một cuốn sách không phải bắt đầu bằng việc “viết”. Mà bắt đầu bằng việc hình dung: độc giả của bạn sẽ chuyển hoá như thế nào sau khi gấp lại trang cuối cùng?

Một cuốn sách tiểu thuyết hóa kiến thức không thể “tự nhiên mà thành”. Nó đòi hỏi sự chuẩn bị có chủ đích như một người làm công trình kiến trúc: bạn cần bản vẽ, nền móng, logic kết cấu, nhưng vẫn đủ không gian cho cảm xúc và dòng chảy sáng tạo.

Dưới đây là 6 bước cốt lõi giúp bạn kiến tạo cuốn sách từ gốc rễ đến tán cây.

Bước 1: Xác định chủ đề & bài học cốt lõi

Trước khi viết, bạn cần trả lời dứt khoát:

• Mình đang muốn chia sẻ kiến thức chuyên môn gì?

• Bài học mấu chốt mà người đọc cần lĩnh hội là gì?

• Kiến thức đó giải quyết vấn đề nào trong đời sống/công việc?

Gợi ý: Đừng tham lam muốn truyền tải tất cả. Một cuốn sách hay thường chỉ xoay quanh 1–3 trục kiến thức chính, được triển khai sâu sắc và nhiều chiều. Ví dụ như The Goal chỉ tập trung vào Theory of Constraints, nhưng đào rất sâu qua nhiều tình huống.

Bước 2: Xây dựng chân dung độc giả & nhân vật chính

Hãy đi từ câu hỏi:

• Độc giả của bạn là ai?

• Họ đang ở giai đoạn nào trong hành trình nghề nghiệp?

• Họ gặp những xung đột nào bên trong hoặc bên ngoài?

Sau đó, xây một nhân vật phản chiếu họ:

• Cùng độ tuổi, cấp bậc, mức độ trải nghiệm

• Cùng nỗi đau và sự khát khao

• Có đủ khoảng trống để học, thay đổi, trưởng thành

Nhân vật càng “thật”, bạn càng dễ chạm đến người đọc. Hãy nhớ độc giả không cần một nhân vật lý tưởng, họ cần được soi thấy chính mình trong từng trang sách.

Bước 3: Tạo dàn ý theo mô hình “Câu chuyện – Bài học – Ứng dụng”

Bản đồ nội dung là thứ giữ cho bạn không lạc lối khi bắt đầu viết.

Hãy chia hành trình nhân vật thành 3 phần:

1. Trước khi gặp kiến thức – rối ren, thất bại, mất phương hướng

2. Trong khi khám phá kiến thức – gặp gỡ mentor, thử nghiệm phương pháp

3. Sau khi áp dụng kiến thức – thay đổi cách nghĩ, cách làm, đạt kết quả mới

Với mỗi phần, bạn có thể lên cấu trúc từng chương nhỏ:

• Tên chương (có thể là 1 từ khoá gợi cảm xúc)

• Tình huống cụ thể xảy ra

• Bài học ngầm được truyền đạt

• Một hành động nhân vật sẽ thử ứng dụng

Đọc thêm bài viết:

Hướng dẫn cách sáng tạo ý tưởng cho tác giả sách

Bước 4: Viết bản thảo – tập trung vào hành trình của nhân vật

Bây giờ bạn bắt đầu viết – không phải với tư cách “người truyền dạy”, mà như một người chứng kiến nhân vật sống.

• Viết bằng hình ảnh, cảm xúc, đối thoại

• Để nhân vật mắc sai lầm, do dự, quay đầu, học hỏi

• Khi cần chèn kiến thức, hãy để nó xuất hiện thông qua hành động, phản ứng hoặc lời mentor

Một độc giả sẽ nhớ đoạn nhân vật bị mắng vì viết slogan sai brief – nhiều hơn việc bạn liệt kê luôn ra 5 bước viết slogan hiệu quả.

Bước 5: Chỉnh sửa để câu chuyện mạch lạc – và bài học rõ ràng

Sau bản thảo đầu tiên, bạn sẽ cần “làm kiến trúc sư chỉnh sửa”:

• Kiểm tra tuyến phát triển của nhân vật: có hợp lý không?

• Các tình huống có dẫn đến bài học đúng lúc không?

• Kiến thức chuyên môn có bị “lộ” quá không (nguy cơ khô)? Hay ngược lại – quá chìm (nguy cơ nhạt)?

Gợi ý cho bạn:

• Hãy đọc lại từng chương như thể bạn là độc giả mục tiêu

• Nhờ một người chưa biết gì về lĩnh vực bạn viết đọc thử – nếu họ hiểu và thấy cuốn hút, bạn đang đi đúng hướng.

Bước 6: Kiểm tra với độc giả thử nghiệm (beta readers)

Một trong những điểm đặc biệt của thể loại này là: không đo thành công bằng “hay hay dở”, mà bằng “cuốn hút - hiểu – nhớ – áp dụng”.

Vậy nên bạn cần một nhóm đọc thử nhỏ:

• Người làm trong ngành

• Người mới bước vào lĩnh vực

• Người không chuyên (để kiểm tra mức độ dễ hiểu)

Bạn hãy hỏi họ:

• Điều gì làm họ bị cuốn hút nhất?

• Phần nào khiến họ dừng lại để suy nghĩ?

• Phần nào họ thấy khó hiểu hoặc nhàm?

Mẹo dành cho bạn:

Hãy bắt đầu bằng một chương demo.

• Viết một tình huống mà bạn nghĩ “đắt” nhất – nơi nhân vật bắt đầu va chạm thực sự với vấn đề.

• Để bạn kiểm tra: liệu bạn có thực sự kể chuyện được không? Và liệu người đọc có thấy mình trong đó?

Đây chính là bài “test nhỏ” đầy ý nghĩa để bạn khởi động cả hành trình viết.

Trong một thế giới tràn ngập thông tin và lý thuyết, điều người đọc thực sự cần không phải là thêm một cuốn sách nữa, mà là một hành trình học tập có cảm xúc, có người đồng hành, có không gian để tự suy nghĩ và rút ra bài học cho riêng mình.

Viết sách chuyên môn theo lối tiểu thuyết hóa không chỉ là một lựa chọn hình thức. Đó là một lựa chọn về triết lý học tập và phương pháp chuyển hóa tri thức.

• Vì người học thực sự không học qua ghi nhớ, mà qua trải nghiệm suy luận.

• Vì kiến thức chỉ trở nên có ý nghĩa khi được sống qua những tình huống cụ thể, bằng chính cảm xúc của người tiếp nhận.

• Và vì mỗi nhân vật bạn viết ra – nếu đủ thật, đủ đời – sẽ trở thành chiếc gương để người đọc thấy chính mình, và từ đó bắt đầu một hành trình mới trong tư duy, nghề nghiệp, hoặc cuộc sống.

Bạn không cần phải là một tiểu thuyết gia để viết tiểu thuyết hoá. Bạn chỉ cần là người biết lắng nghe độc giả, và sẵn sàng học lại chính kiến thức của mình dưới góc nhìn của một người mới bắt đầu.

Bạn đã sẵn sàng viết cuốn sách của mình chưa? Nếu có, hãy chia sẻ ý tưởng – dù mới chỉ là một mầm nhỏ – mình sẽ cùng bạn chăm sóc nó thành một bản thảo có sức sống. Vì kiến thức của bạn xứng đáng được sống trong tâm trí và trái tim người đọc – như một câu chuyện họ không thể nào quên.

The Transformation Book - Tri thức dẫn đường chuyển hóa