Mình vẫn còn nhớ khi viết bản thảo cuốn sách Xấu thế nào Đẹp ra sao, mình và các cộng sự đã trải qua một giai đoạn ngập chìm trong:
vô số câu chuyện
ví dụ thiết kế, tranh luận
những bế tắc của học viên RIO Class
Ý tưởng tuôn chảy như dòng sông mùa lũ: ào ạt, phong phú, nhưng nếu để mặc cho nó chảy tự do, bản thảo sẽ chỉ là một mớ hỗn độn không lối ra. Chúng mình đã phải dừng lại, dẫn dòng trở về mạch chính: chọn lọc những ví dụ tiêu biểu, gom nhóm thành các nguyên lý thẩm mỹ, sắp xếp thành một hành trình rõ ràng để độc giả dễ dàng theo dõi.
Chính nhờ sự “điều tiết dòng chảy sáng tạo” ấy mà cuốn sách đã trở thành một cẩm nang có hệ thống và dễ áp dụng cho độc giả.
Từ trải nghiệm đó, mình nhận ra: viết sách không chỉ là việc ngồi xuống gõ từng con chữ, mà thực chất là nghệ thuật điều tiết dòng chảy sáng tạo. Khi nào cần bung nở để làm giàu chất liệu? Khi nào cần thu hẹp để giữ vững trục chính? Câu trả lời nằm ở sự kết hợp hài hòa giữa hai nhịp tư duy: phân kỳ (divergent thinking) và hội tụ (convergent thinking).
Đã bao giờ bạn nghe đến khái niệm này chưa? Trong bản tin tuần này, mình sẽ cùng bạn tìm hiểu về 2 tư duy này và cách ứng dụng 2 cách tư duy này trong sáng tạo và viết lách nhé.
Thế nào là phân kỳ, hội tụ?
Để dễ hiểu về phân kỳ, hãy nghĩ đến một chiếc đèn pin. Từ một nguồn sáng, nó tỏa ra thành chùm, soi rọi rộng khắp, giúp ta nhìn thấy nhiều hướng khác nhau cùng lúc. Còn với hội tụ, hãy nhớ về thí nghiệm khi còn nhỏ. Chắc hẳn bạn đã từng thử cho tia nắng đi qua một chiếc kính lúp? Ánh sáng vốn tỏa ra khắp nơi, khi đi qua thấu kính sẽ được gom lại thành một điểm và đủ mạnh để làm cháy tờ giấy. Đó chính là sức mạnh của hội tụ – tập trung năng lượng vào một mục tiêu duy nhất.
Tư duy phân kỳ (Divergent Thinking)
Tư duy phân kỳ là cách tư duy mở rộng, thay vì tìm một câu trả lời duy nhất, bạn tạo ra thật nhiều ý tưởng, phương án và hướng đi khác nhau cho cùng một vấn đề.
Đặc điểm của tư duy phân kỳ
Không giới hạn, không phán xét: Ở giai đoạn phân kỳ, mọi ý tưởng đều có chỗ đứng, dù có vẻ “không thực tế” hay “ngớ ngẩn”.
Khuyến khích sự sáng tạo và bất ngờ: Nhiều ý tưởng lớn ban đầu thường nghe rất lạ lùng, thậm chí “điên rồ”.
Chú trọng số lượng và sự đa dạng: Càng nhiều ý tưởng, càng nhiều góc nhìn, bạn càng có cơ hội tìm ra những viên ngọc quý giữa đống đá thô.
Ví dụ như khi chuẩn bị viết một cuốn sách, bạn có thể liệt kê tất cả các chủ đề mình từng quan tâm, không loại trừ cái nào, viết ra những câu hỏi độc giả hay đặt cho bạn hoặc ghi lại các câu chuyện đời thường, trải nghiệm cá nhân, hoặc dẫn chứng bạn đã từng đọc.
Bạn không cần biết lúc đó ý tưởng có “hợp lý” hay không, chỉ quan trọng là bạn nhận diện được nó là đủ. Nhờ đó tư duy phân kỳ sẽ giúp bạn tạo nên một “bể ý tưởng” phong phú, để khi bước vào giai đoạn chọn lọc, bạn không bị giới hạn và cũng không bỏ sót những khả năng tiềm năng.
Tư duy hội tụ (Convergent Thinking)
Còn tư duy hội tụ là cách tư duy thu hẹp và chọn lọc. Từ nhiều ý tưởng ban đầu, bạn phân tích, đánh giá và rút gọn để tìm ra giải pháp, hướng đi hoặc cấu trúc tối ưu, phù hợp nhất cho vấn đề.
Đặc điểm của tư duy hội tụ:
Có tiêu chí đánh giá rõ ràng: thay vì “mọi ý tưởng đều được chấp nhận” như phân kỳ, ở đây bạn dùng bộ lọc. Ví dụ: ý tưởng nào phù hợp với thông điệp chính, ý tưởng nào mang lại giá trị nhất cho độc giả.
Tập trung vào tính logic và khả thi: hội tụ hướng đến sự rõ ràng, có hệ thống, có thể thực hiện.
Ưu tiên chất lượng hơn số lượng: từ một “rừng ý tưởng”, bạn chỉ giữ lại vài hạt giống tốt nhất để nuôi dưỡng.
Tư duy hội tụ giúp bạn biến bể ý tưởng thành một dòng chảy mạch lạc, dẫn dắt độc giả đi từ điểm xuất phát đến điểm kết thúc rõ ràng. Đây là bước “tập trung năng lượng” để bản thảo không chỉ phong phú, mà còn có cấu trúc chặt chẽ và dễ theo dõi.
Khi bắt đầu viết, ý tưởng thường đến như một dòng suối vỡ bờ: câu chuyện, dữ liệu, trải nghiệm, trích dẫn… tất cả cùng tuôn chảy, không ngừng nghỉ. Đó là khoảnh khắc của tư duy phân kỳ (divergent thinking) cho phép ta nhìn thấy vô số khả năng và mở rộng biên độ sáng tạo. Nhưng nếu chỉ để mặc cho dòng chảy lan rộng, bạn sẽ nhanh chóng bị ngập trong mênh mông hỗn độn. Đây là lúc cần đến tư duy hội tụ (convergent thinking) – chiếc cầu dẫn nước trở về lòng sông, gạn lọc và định hình thành một hành trình rõ ràng.
Trong viết sách, hai nhịp này vận hành như hơi thở. Có lúc ta bung nở để tiếp nhận thêm chất liệu, làm giàu trí tưởng tượng. Có lúc ta gom tụ để sắp xếp, tổ chức, giữ cho bản thảo đi đúng trục chính. Viết sách vì thế không chỉ là gõ từng con chữ, mà là nghệ thuật điều tiết dòng chảy sáng tạo: biết khi nào để nước tràn đồng, và khi nào dẫn dòng trở lại để đổ ra biển lớn.
Nếu bạn chỉ sử dụng tư duy phân kỳ, bản thảo sẽ đầy ắp ý tưởng nhưng rối rắm, khiến bạn lạc lối trong mê cung chữ nghĩa. Nếu bạn chỉ sử dụng tư duy hội tụ, cuốn sách sẽ khô khan, cứng nhắc, giống một bản báo cáo nhiều hơn là một hành trình truyền cảm hứng. Chỉ khi biết kết hợp, cân bằng và điều tiết, bạn mới có thể viết nên một cuốn sách vừa giàu sức sống, vừa có hệ thống, vừa đủ mở rộng để khơi gợi, vừa đủ tập trung để dẫn dắt độc giả đến tận cùng chuyển hoá.
Đọc thêm bài viết:
Những “cái bẫy” tác giả thường gặp khi áp dụng phân kỳ – hội tụ
Trong quá trình viết sách, nhiều tác giả vô tình rơi vào những chiếc bẫy khiến bản thảo hoặc quá lan man, hoặc quá khô cứng. Có thể chia thành ba nhóm sai lầm chính:
Sai lầm trong quá trình phân kỳ
Ý tưởng dàn trải, lan man: Viết ra đủ thứ nảy đến trong đầu mà không gắn với trục chính. Kết quả là bản thảo giống một “mớ hỗn độn” hơn là một hành trình dẫn dắt độc giả.
Quá tin vào cảm hứng: Nghĩ rằng càng nhiều ý tưởng càng tốt, nhưng không có bước thu hẹp. Tác giả dễ ngập trong dữ liệu, câu chuyện, ví dụ… rồi lúng túng không biết chọn cái gì để dùng.
Không lưu lại và hệ thống hóa: Nhiều ý tưởng thoáng qua trong khoảnh khắc sáng suốt nhưng không ghi chú lại. Điều này dẫn đến việc đánh mất nguyên liệu quý giá cho bản thảo.
Sai lầm trong quá trình hội tụ
Chốt ý tưởng quá sớm: Khi ý tưởng chưa đủ “chín”, tác giả đã vội chọn chủ đề hoặc cấu trúc. Hậu quả là cuốn sách thiếu chiều sâu và dễ bị nông cạn.
Bỏ qua góc nhìn độc giả: Chọn lọc nội dung theo cảm hứng cá nhân thay vì dựa trên hành trình chuyển hóa mà người đọc cần đi qua. Điều này làm sách khó tạo kết nối với độc giả.
Cắt gọt quá đà: Vì muốn outline thật gọn gàng và logic, tác giả bỏ hết những chi tiết sống động. Bản thảo vì thế trở nên khô cứng, thiếu câu chuyện minh họa để giữ chân người đọc.
Sai lầm ở quá trình phối hợp
Không lặp vòng phân kỳ – hội tụ: Nhiều người chỉ brainstorm một lần rồi lập tức hội tụ, trong khi thực tế quá trình sáng tạo cần nhiều vòng lặp nhỏ. Chính sự lặp đi lặp lại mới giúp bản thảo vừa phong phú, vừa mạch lạc.
Chưa rõ mục tiêu cuốn sách: Không xác định được cuốn sách muốn dẫn dắt độc giả đến đâu. Vì vậy, quá trình hội tụ diễn ra ngẫu nhiên, thiếu hệ thống và dễ chệch hướng.
Thiếu công cụ hỗ trợ: Không tận dụng mindmap, outline, card sorting hay AI để quản lý ý tưởng. Bởi vậy khi chuyển từ phân kỳ sang hội tụ, mọi thứ trở nên rối rắm, dễ mất kiểm soát.
Cái bẫy lớn nhất của tác giả là rơi vào một trong hai thái cực: quá “tham” (ôm hết mọi ý tưởng, không biết chọn), hoặc quá “ép” (chọn lọc sớm, bỏ mất chất liệu hay). Bí quyết nằm ở việc lặp lại vòng phân kỳ – hội tụ nhiều lần, mỗi vòng một sâu hơn, để vừa giữ được sự phong phú, vừa đảm bảo tính hệ thống.
Lúc nào phân kỳ, lúc nào hội tụ?
Khi nhìn vào một cuốn sách đã hoàn thiện, nhiều người thường nghĩ tác giả chỉ cần ngồi xuống và viết liên tục cho đến khi đủ số trang. Thực tế lại khác: viết sách là một hành trình nhiều lớp, trong đó tác giả phải biết khi nào bung nở để nuôi dưỡng ý tưởng, và khi nào gom tụ để tạo thành cấu trúc mạch lạc.
Để điều tiết được dòng chảy sáng tạo này, bạn có thể hình dung quá trình viết sách qua bốn giai đoạn. Mỗi giai đoạn là sự phối hợp nhịp nhàng giữa phân kỳ – mở rộng để tìm chất liệu, và hội tụ – thu hẹp để định hình hệ thống. Nếu làm đúng, bạn sẽ vừa có một bản thảo phong phú về nội dung, vừa rõ ràng về cấu trúc.
Hãy cùng đi qua bốn giai đoạn sau để thấy cách phân kỳ – hội tụ vận hành và hỗ trợ bạn từ lúc tìm ý tưởng cho đến khi hoàn thiện cuốn sách.
Giai đoạn tìm ý tưởng – Phân kỳ
Đây là bước khởi đầu quan trọng nhất, khi bạn mở rộng không gian sáng tạo của mình. Ở giai đoạn này, mục tiêu không phải là “chọn đúng” mà là có thật nhiều chất liệu để lựa chọn. Hãy coi mình như một người sưu tầm: đi đâu cũng nhặt nhạnh, chưa cần biết sẽ dùng món nào, chỉ cần gom lại để có một kho đủ phong phú. Hãy áp dụng những cách thức sau:
Brainstorm tự do: Ngồi xuống và viết ra tất cả những gì bạn nghĩ tới về chủ đề sách. Đó có thể là những câu hỏi độc giả hay đặt ra, những nỗi đau họ đang gặp phải, hay những khát vọng họ muốn đạt được. Ở bước này, bạn tuyệt đối không được loại bỏ hay phán xét bất kỳ ý tưởng nào.
Thu thập chất liệu: Ghi chú mọi thứ bạn bắt gặp: ví dụ đời thực, câu chuyện cá nhân, số liệu nghiên cứu, trích dẫn trong sách báo. Hãy coi đây như “nguyên liệu thô”, nguyên liệu bạn có càng đa dạng, bản thảo sau này càng giàu sức sống.
Tìm đa góc nhìn: Đặt mình vào nhiều vai trò để mở rộng biên độ. Bạn có thể vẽ mindmap để nhìn toàn cảnh, thực hành free writing (viết liên tục không ngừng bút), hoặc đặt ra những câu hỏi gợi mở: “Nếu độc giả chỉ nhớ một điều sau khi đọc sách, đó sẽ là gì?” hay “Nếu phải giải thích điều này cho một đứa trẻ thì mình sẽ nói thế nào?”
Sau giai đoạn phân kỳ, bạn sẽ có trong tay một “bể chứa” phong phú gồm hàng chục, thậm chí hàng trăm mảnh ghép ý tưởng. Đây chính là nền đất màu mỡ để bước sang giai đoạn hội tụ, chọn lọc và định hình cấu trúc cho cuốn sách.
Giai đoạn chọn lọc & cấu trúc – Hội tụ
Sau khi đã có một “bể chứa” phong phú các ý tưởng, đây là lúc bạn bước vào giai đoạn hội tụ – thu hẹp, chọn lọc và sắp xếp để tạo thành hệ thống. Hãy coi mình như một người làm vườn: từ hàng trăm hạt giống đã gieo, bạn phải chọn ra những mầm non khỏe mạnh nhất để chăm sóc.
Xác định trục chính (concept): Trước hết, hãy tìm một ý tưởng lõi – thông điệp trung tâm mà bạn muốn khắc sâu trong tâm trí độc giả. Đây sẽ là “kim chỉ nam” định hướng toàn bộ cuốn sách.
Gom nhóm và sắp xếp: Đặt các ý tưởng liên quan lại gần nhau, gom chúng thành từng cụm nội dung, rồi sắp xếp theo trật tự logic. Bạn có thể dựa vào hành trình chuyển hóa của độc giả, hoặc một framework chuyên môn để làm xương sống. Khi làm bước này, cấu trúc chương – phần của cuốn sách sẽ dần hiện ra rõ ràng.
Loại bỏ và ưu tiên: Không phải ý tưởng nào cũng cần được giữ lại. Một số rất thú vị nhưng lại không phục vụ cho trục chính thì hãy mạnh dạn bỏ qua. Hãy ưu tiên những ý tưởng có sức gắn kết, làm sáng rõ thông điệp trung tâm, và giúp độc giả đi đúng lộ trình mà bạn vạch ra.
Ở cuối giai đoạn hội tụ, bạn sẽ có trong tay một outline rõ ràng và mạch lạc, thể hiện trọn vẹn hành trình chuyển hóa mà độc giả sẽ trải qua. Đây chính là bản đồ dẫn đường, giúp bạn bước sang giai đoạn viết nháp với sự tự tin và định hướng rõ ràng.
Đọc thêm bài viết:
Giai đoạn viết nháp – Xen kẽ phân kỳ & hội tụ
Khi đã có outline rõ ràng, bạn bước vào giai đoạn quan trọng nhất: viết nháp. Đây không phải là quá trình đi thẳng một mạch, mà là sự xen kẽ liên tục giữa phân kỳ và hội tụ ở quy mô nhỏ. Hãy hình dung như việc luyện nhạc: bạn chơi đi chơi lại một bản, mỗi lần lại chỉnh sửa thêm một chi tiết, để giai điệu ngày càng tròn trịa hơn.
Phân kỳ trong viết nháp: Ngồi xuống và viết tự do, để ý tưởng chảy ra mà không ngắt quãng. Đừng lo lắng về chính tả, câu chữ hay sự trau chuốt. Mục tiêu là giải phóng chất liệu trong đầu bạn ra trang giấy.
Hội tụ trong viết nháp: Sau một lượt viết, quay lại đọc và chỉnh sửa. Loại bỏ những đoạn dư thừa, sắp xếp lại ý cho mạch lạc, và đảm bảo mỗi phần đều bám sát mục tiêu chương. Bạn có thể lặp lại bước này ngay sau khi viết xong, hoặc để sang một ngày khác để có khoảng cách và góc nhìn mới.
Kết hợp vòng lặp nhỏ: Mỗi chương, mỗi phần nên trải qua nhiều vòng phân kỳ – hội tụ như vậy. Mỗi vòng sẽ giúp chương sách vừa giàu chất liệu (nhờ phân kỳ), vừa ngày càng chặt chẽ và rõ ràng (nhờ hội tụ).
Từ đây, cuốn sách dần hình thành qua nhiều lớp viết – chỉnh – viết lại. Bản thảo của bạn sẽ vừa sâu sắc nhờ ý tưởng phong phú, vừa có cấu trúc mạch lạc để dẫn dắt độc giả đi trọn hành trình.
Giai đoạn hoàn thiện – Hội tụ ở mức cao nhất
Sau nhiều vòng phân kỳ – hội tụ trong quá trình viết nháp, bạn đã có một bản thảo đầy đủ. Đây là lúc bước vào giai đoạn hội tụ cao nhất là giai đoạn “đóng khung” cuốn sách, biến bản thảo thành một tác phẩm hoàn chỉnh, sẵn sàng đến tay độc giả.
Biên tập ngôn từ: Đọc lại toàn bộ, chỉnh sửa câu chữ để rõ ràng, mạch lạc và giàu nhịp điệu. Loại bỏ những từ thừa, thay thế những diễn đạt cứng nhắc bằng cách viết gần gũi, dễ tiếp nhận hơn.
Kiểm tra sự nhất quán: Xem lại toàn bộ cấu trúc và giọng văn của cuốn sách. Từ chương đầu đến chương cuối có cùng một mạch thông điệp không? Các khái niệm có được dùng nhất quán không? Giọng văn có giữ được cùng một nhịp cảm xúc không?
Đặt mình vào vị trí độc giả: Đọc lại như thể bạn là người ngoài, đi cùng hành trình mà cuốn sách dẫn dắt. Có chỗ nào bị ngắt mạch, rối rắm hoặc chưa trọn vẹn không? Độc giả có thể cảm thấy được dẫn dắt “mượt mà” từ đầu đến cuối không?
Cuốn sách sau cùng sẽ vừa sâu sắc (nhờ quá trình phân kỳ mở rộng, khai thác nhiều góc độ), vừa có hệ thống (nhờ quá trình hội tụ kỹ lưỡng). Đây là tác phẩm không chỉ chứa nhiều ý tưởng, mà còn được gọt giũa thành một hành trình rõ ràng, trọn vẹn, mang sức mạnh chuyển hóa cho độc giả.
Đọc thêm bài viết:
Công cụ thực hành
Phân kỳ và hội tụ nghe có vẻ đơn giản, nhưng khi bắt tay vào viết, nhiều tác giả thường bị cuốn vào việc vừa nghĩ ý tưởng vừa chỉnh sửa, kết quả là không làm tốt được việc nào. Để tránh rơi vào tình trạng này, bạn cần một công cụ nhắc nhở mình: lúc này đang ở chế độ nào – mở rộng hay thu hẹp?
Checklist 2 cột dưới đây sẽ giúp bạn tách bạch hai vai trò đó. Ở mỗi giai đoạn, hãy đối chiếu với cột tương ứng để biết mình cần làm gì, và khi kết thúc, rà lại để chắc rằng mình đã hoàn thành trọn vẹn bước đó. Đây là cách đơn giản nhưng cực kỳ hiệu quả để giữ cho bản thảo vừa phong phú về chất liệu, vừa mạch lạc trong cấu trúc.
Mẹo nhỏ: Luôn tách biệt hai chế độ này. Khi phân kỳ, hãy tập trung tạo thật nhiều chất liệu. Khi hội tụ, hãy mạnh dạn loại bỏ để giữ lại những gì tinh tuý nhất.
Viết là hành trình của một dòng sông sáng tạo
Viết sách chưa bao giờ là một hành trình thẳng tắp. Nó giống như việc điều tiết một dòng sông: có lúc để nước tràn ra khắp đồng ruộng để nuôi dưỡng sự sống, có lúc lại phải dẫn dòng về mạch chính để chảy mạnh mẽ ra biển lớn.
Tư duy phân kỳ và hội tụ chính là hai nhịp thở của quá trình ấy. Một cuốn sách giàu sức sống cần có sự tự do bung nở để chất liệu tuôn chảy, nhưng cũng cần sự tỉnh táo để chọn lọc và sắp xếp thành một hành trình rõ ràng cho độc giả.
Điều quan trọng không phải là bạn có bao nhiêu ý tưởng, mà là bạn biết điều tiết dòng chảy sáng tạo ra sao để biến những ý tưởng rời rạc thành một tác phẩm có sức chuyển hoá.
Khoá học “The Reader Transformation Method” sẽ đồng hành cùng bạn từ việc tìm ra “điều bạn thật sự muốn cho đi” cho đến cách biến tri thức thành một hành trình chuyển hóa cho độc giả. Không chỉ là kỹ thuật viết, đây là phương pháp giúp bạn xây dựng hệ sinh thái tác giả dựa trên tư duy thịnh vượng.
📍Hình thức: Trực tuyến – học và thực hành cùng cộng đồng tác giả đang trên hành trình kiến tạo hệ sinh thái tri thức.
📅 Khai giảng: 09/10/2025
Đăng ký ngay tại đây để nhận ưu đãi Early Bird!